KASUSASTRAAN BALI (SMA/SMK)


Teges kasusastraan

Yening selehin, kruna tiron kasusastraan mawit saking kruna sastra saha maweweh pangater su- miwah konfiks ka – an. Kruna sastra mateges ‘ajah-ajahan’, pangater su- mateges luih/becik, miwah konfiks ka – an nyinahang artos ‘kawentenan’.
Dadosipun, kasusastraan mateges kawentenan ajah-ajah sane luih utawi becik. Nalarapan teges kruna kasusastran punika, kasusastran Bali inggih punika saluir ajah-ajah utawi keweruhan sane becik, pakaryan para wagmine ring Bali sane kasurat mabasa Bali, inggian ngangge aksara Bali miwah huruf latin.
Salanturipun, manut para wagmine sane sampun nyelehin kasusastran Bali, sane kabaos sastra Bali nenten ja sane nganggen basa Bali kemanten, taler kabaos saluir tetamian sasuratan, inggian sane nganggen basa Bali, basa Kawi utawi Jawi Kuna makadi kakawin, parwa-parwa, sloka palawakia, miwah kidung.
Malarapan wirasa punika prasida antuk nyutetang piteges sastra Baline. Sane kabaos kasusastraan Bali inggih punika saluir reriptan pangweruhan utawi pangajah-ajah sane becik, saha kasurat mabasa Bali miwah basa Kawi tur katami rauh mangkin, inggian sane masurat aksara Bali miwah huruf latin.


Tetujon Malajahin utawi Nyelehin Kasusastraan Bali
Prajana Baline, rauh mangkin sampun sumuyug maosang program Rajeg Bali. Yening punika kapikayunin, majanten pacang prasida karasayang mungguing nilai-nilai budaya miwah susastra Baline patur kapikukuhin, duaning jagat Baline patut kawangun madasar wawasan budaya saha kasinarin antuk agama Hindu. Yening susastra Baline sida karajegang, majanten pacang prasida taler ngrajegang budaya Baline. Maiketan ring punika, sida katlatarang tetujom nyelehin kasusastraan Baline kadi ring sor puniki :
a.   Ngawikanin nilai nilai budaya adiluhung sane pacang mawiguna sajeroning nglimbakan budaya-budaya Baline
b.   Anggen tetimbang midabdabin budaya baline rikala ngarepin aab jagate
c.   Kaangen nincapang rasa bangga makrama Bali
d.   Kaangen buatan nincapang seni, Ilen ilen, miwah unen unen ring Bali
e.   Molihang daging daging tatwa agama kaangen nincapang sradha bhaktine ring Ida Hyang Widhi Wasa


Kakuub Kasusastraan Bali

Yening uratiang saking basa sane kanggen nyurat utawi maosang susastra punika wenten nganggen basa Bali, basa Kawi (Jawa Kuna), taler wenten nganggen basa Bali Tengahan utawi Jawi Tengahan.
Yening uratiang saking masa kawentenannyane, kasusastra Bali kepah dados : (1) Susastra Bali Purwa (tradisi) miwah (2) Susastra Bali Anyar (modern). Susastra Bali Purwa malih kepah dados: (a) gancaran, (b) palawakia, miwah (c) tembang; susastra Bali anyar taler kepah dados kalih: (a) prosa miwah (b) puisi Bali.
Yening salehin saking tata cara nglimbakang utawi malajahin susastra punika, susastra Baline taler kepah dados kalih: (1) susastra tutur (sastra lisan), miwah (2) susastra sasuratan (sastra tulis).
Sane ngranjing ring susastra tutur luiripun: (a) gegendingan, (b) satua-satua, (c) paribasa Bali. Sane ngeranjing ring sastra sesuratan minakadi: (1) sane mawangun tembang (geguritan, kidung, kakawin). (2) Sane mawangun puisi Bali anyar, (3) Sane mawangun gancara utawi fiksi (cerpen, novel, miwah drama).
 SUSASTRA TEMBANG BALI
            Wangun tembang Bali kepah dados petang soroh, luir ipun: (1) gegendingan (gending rare, gending janger, gending sangiang), (2) sekat macepat utawi sekar alit minakadi pupuh-pupuh, (3) sekar madia utawi tembang tengahan minakadi kidung, miwah (4) sekar agung utawi tembang gede minakadi wirama.
A.   GEGENDINGAN
Gegendingan kanggen magending ri kala ngrumrum rare, anak alit utawi ‘bayi’ mangda nenten kasil ‘rewel’, mangda degeng saha gelis sirep. Gegendingan Bali sampun wenten saking nguni pisan saha makanten polos, nganggen kruna-kruna basa Bali lumrah. Wangunnyane masaih ring pantun sajeroning susastra Melayu Kuna sane nyinahyang wenten giing ‘sampiran’ miwah daging ‘isi’.
Akeh wenten gegendingan sane nenten maderbe murda ‘judul’ samaliha nenten pastika ngranjing ring sekar rare, sekar alit, sekar madia, miwah sekar agung.
Indayang uratiang imba gending ring sor!

        

                   1.    Lelawah bukal
          Lelawah bukal jempiyit di don biu,
          Anak pawah ngakal anu bedik nagih liu


                   2.   Capung gantung
           Capung gantung tundak-tundak,
           Capung engkok lungabedil,
           Ngalandok-ngelanting
           Basing embok gede ceking


     3.   Sijang-sijang
           Sijang-sijang katilembang katilembung gunung,
           Katiranang katiranong tegtegang bungbung,
           Cingukngak nguk ngem.

1.   Gending  Rare
Duke riin, gending rare kanggen nyinahang rasa seneng alit-alite ri kala maplalian. Pinaka conto tembang sane ngranjing sorohing gending rare, luir ipun : Guak maling taluh, Ongkek-ongke, Meong-meong, Juru Pencar, Made Cerik, Ratu Anom, Jenggot Uban, miwah sane lianan.
Gending rare puniki sampun madeu judul sane pastika saha sering kaplajahin utawi kaajahin ring sekolah dasar. Ungkuran puniki sampun akeh karekam, katembangin mairingan music pop sakadi lagu pop Bali. Urating conto gending rare ring sor !
(1)  Ongkek Ongke
Ongkek-ongkek ongke, ongkek kayu lengkong,
Enyen jegeg ramping, ejuk anggon legong,
Cangklong ilang panaptapan kayu jati,
I dadong ilang masakapan ajak I kaki.
(2)  Ratu Anom
Ratu Anom matangi mailen ilen,                                 (2x)
Dong pirengan munyin sulinge di jaba,                      (2x)
Enyen ento manyuling di jaba tengah,                        (2x)
Gusti Ngurah Alit Jambe Pamecutan.                          (2x)

2.    Gending Janger
Gending janger puniki madaging tetuek panglilacita (hiburan) antuk alit-alite miwah para yowanane, Gending janger inggih punika saluir gegendingan sane lumrah kanggen ring unen-unen sasolahan Janger-Kecak. Gending janger nganggen basa Bali lumrah sane prasida ngwetuang pikayunan seneng, girang miwah ulangun. Ungkuran puniki gending janger sering kanggen ring magenjekan. Gending jangere anu tpisan kagendingang nganggen iringan gambelan Bali. Sane ngeranjing ring gending janger minakadi : Don Dapdape, Bungan Seruni, Galang Bulan, Beli Bagus, miwah sane lianan. Uratiang conto gending janger ring sor !
(1)  Don Dapdape
Don dapdape don dapdape lumlum gading,
Panak panak biu panak biu di kedaton,
         Titiang nembe titiang nembe tuun magending,
         Anak – anak liu anak liu rauh manonton.
Ngiring mangkin ngiring mangkin masukarena,
Sueca ugi para panonton sareng sami.





B.   Sekar Alit
Tembang Bali sane mawasta sekar alit taler kabaos tembang macepat utawi pupuh. Tembang pupuh puniki kabanda antuk antuk uger-uger sane mawasta padalingsa. Padalingsa tegesnyane, akeh carike ring apada, akeh kecap krunane ring soang-soang carik, miwah labuh suara ring panguntat carik.
Uger-uger akeh carik ring apada kawastanin guru gatra, uger-uger akeh kecap/wanda ring acarik kabaos guru wilangan, uger-uger labuh suara ring panguntat carik kawastanin guru dingdung.
Uger-uger guru gatra, guru wilangan, guru dingdung puniki patut kauningain ri kala malajah mupuh. Duaning yening iwang pangambile ring guru wilangan, tembang pacing kabaos ngelung, yening pangambile iwang ring guru dingdung, tembange kabaos ngandang.
Napi mawinan sekar alite kbaos sekar macepat? Duaning kadasarin antuk tata cara nembangin utawi ngwacen, ngambil papat-papat. Tegesnyane, ngwacen patang wanda, suarane kaolah ngwilet (panjang ngileg), raris masengan kadi ketah

mangge ring tembang Jawi.
     Luir tembang pupuhe sane ngranjing ring sorohing sekar alit, inggih punika (SMPGD): Pupuh Sinom, Semarandana, Mijil, Maskumambang, Pucung, Pangkur, GInada, Ginanti, Durma, miwah Dangdang Gula..
Ring sor puniki katurang padalingsa dasa pupuh punika.
(1)       Pupuh Sinim                                   8a, 8i, 8a, 8i, 8i, 8u, 8a, 8i, 4u, 8a
(2)       Pupuh Samarandana                     8i, 8a, 8o, 8a, 8a, 8u, 8a
(3)       Pupuh Ginada                                8a, 8i, 8a, 8u, 8a, 4i, 8a
(4)       Pupuh Ginanti                                 8u, 8i, 8a, 8i, 8a, 8i
(5)       Pupuh Durma                                 12a, 8i, 6a, 8a, 8i, 5a, 8i
(6)       Pupuh Dangdang                           10i, 10a, 8e, 8u, 8i, 8a, 6u, 8a, 12i, 8a
(7)       Pupuh Maskumambang                 12i, 6a, 8i, 8a
(8)       Pupu Mijil                                        10i, 6a, 10e, 10i, 6i, 6i, 6u
(9)       Pupuh Pangkur                              8a, 11i, 8u, 8a, 12u, 8a, 8i
(10)    Pupuh Pucung                                4u, 8u, 6a, 8i, 4u, 8a
Tatacara malajahin tembang sekar alit utawi macepat wenten kalih paletan, inggih punika sane kabaos paca paliring miwah nyengkok wilet. Paca paliring mateges nembang manut gegrantangan sane kantun polos utawi clocodan. Nyengkok wilet mateges nembang sane sampun nganggen pepayasan marupa cengkok wiletan miwah gergel.
Sajeroning mupuh utawi nembang macepat suarane magenah ring tungtung lidah utawi ring sisi, mawinan manis/jangih. Puniki mawinan kabaos sekar alit. Salanturnyane, patut nganutin guru dingdung. Guru dingdung mateges nembang sane olah-olahan bebas, nanging dung-ding ring panguntat carik mangda pastika manut pacapliring sane kajantenang. Conto Sekar Alit, kadi ring sor!

Pupuh Sinom
Dabdabang dewa dabdabang        8a
Mumpung dewa kari alit,                8i
Malajah ningkahang awak,             8a
Dharma patute gugonin,                 8i
Eda pati iri hati,                                8i
Duleg kapin anak lacur,                   8u
Eda bangga tekening awak,            8a
Lagute kaucap ririh,                         8i
Eda nden sumbung,                         4u
Mangunggulang awak bias.            8a

Ring Bali, sasuratan utawi reriptan sane nganggen pupuh utawi sekar alit kawastanin geguritan. Geguritan inggih punika kria sastra naratif sane mawangun reriptan puisi Bali tradisi, nganggen tembang pupuh. Geguritan ngawit karipta daweg pamadegan para agunge ring puri klungkung sawatara ring abad 17. Akeh pisan kakawin marupa geguritan sane prasida karipta minakadi :
1.    Geguritan Basur nganggen Pupuh Ginada antuk Ki Dalang Tangsub
2.    Geguritan Sampik-Ingtai, matembang campur antuk Ida Ketut Sari
3.    Geguritan Jaya Prana nganggen Pupuh Ginada , antuk I Ketut Putra
4.    Geguritan Sucita Subudi, nganggen macepat campuran antuk Ida Bagus Ketut Jelantik.
5.    Geguritan Tamtam, nganggen tembang campuran, antuk Ketut Sangging
6.    Geguritan sane tiosan minakadi: Salya, Cangak, Lokika, Dukuh Siladri, Kawiswara, Gunawati, Rajapala, Lingga Petak, miwah sane lianan.


C.   Sekar Madia
Masaih ring sekar alit utawi tembang macepat, sekar madia kabanda antuk uger-uger akeh kecap miwah labuh suara ring panguntat carik. Napi mawinan kabaos sekar madia, duaning tembange puniki wenten ring pantaraning sekar alit miwah sekar agung. Sajeroning nembangin sekar madia, suarane wenten ring madianing lidah. Guru wilangan miwah guru dingdung sane manggen ring sekar alit taler manggeh ring sekar madia, kanggen ngugerin sajeroning apada.
Reriptan kria sastra naratif sane kawangun antuk tembang tengahan ring Bali kabaos kidung. Kocap masa pangriptan kidunge ring Bali sadaweg pamadegan Dalem Waturenggong ring gelgel, sawetara abad 16. Kidung punika sajaba pinaka wastan tembang, taler wastan kria sastra. Upami Kidung Tantri, kria sastra sane madaging ceritan Ni Diah Tantri. Wenten malih Kidung Rereg Mengwi, Kidung Jagatkaru, Kidung Bimaswarga, Kidung Kuntisraya, Kidung Rangga Lawe, miwah sane lianan.
Raris, indik wastan tembang kidung, wenten minakadi : Kidung Wargasari, Kawitan Wargasari, Kidung Putrusaji, Kidung Malat, Kidung Kundangdeya, Kidung Alis-alis Ijo, miwah sane lianan, minakagi Puh Adri, Puh Jerum, Puh Demung, Tembang kidung punika ketah kanggen ring upacara Dewa Yadnya.
Pinaka imba kekidungan, pacang kaunggahang kalih soroh sane lumrah kanggen ring pamuspan inggih punika : (1) Kidung Kawitan Wargasari, miwah (2) Kidung Wargasari. I karma Bali, pamekas sane maagama Hindu, sanistane mangda waged nembang kidunge puniki, sane pinih ketah kanggen ri kala wenten pamuspan, patirtan, miwah piodalan.

1.    Kidung Kawitan Wargasari
Purwa kaning angripta rum,                                        Sukania arja winangun,
Ning wana ukir, kahadang labuh,                               winarna sari, rumrumning puspa,
Kartika, panedenging sari,                                          priyaka, ingoling tangi,
Angayon tengguli ketur,                                              sampuning riris sumahur,
Angringring, jangga mure.                                           Mungguing srengganing rejeng.

2.    Kidung Wargasari
Ida ratu saking luhur,                                                   Turun tirta saking luhur,
Kaula nunas lugrane,                                                  pamangkune manyiratin,
Mangda sampun titiang tanwruh,                                mangelencok muncrat mumbul
Mangayat bhatara mangkin,                                       mapan tirta merta jati,
Titiang ngaturang pajati,                                              paican bhatara sami,
Canang suci mwang daksina,                                     panglukatan dasa mala,
Sarwa sampun puput,                                                 sami pada lebur,
Pratingkahing saji,                                                       malane ring bhumi,

D.   Sekar Agung (Wirama)
Wirama utawi sekar agung puniki ketah kabaos tembang gede utawi sekar agung. RI kala mawirama, suarane magenah ring bongkol lidah, kabaos ngakus prana, mawinan suarane ageng, magaem. Wirama puniki kabanda antuk uger-uger guru, laghu, wreta, miwah matra.
Guru mateges suara abot, panjang, utawi ngileg. Kecap kruna sane keni guru katembangang maolah miwah ngwilet. Guru kepah dados tetiga : guru hrswa (cendek), guru dirgha (panjang), miwah guru pluta (panjang tur ngileg). Laghu tegesipun suara ingan, suara bawak, suara nylocor utawi kecap krunane sane katembangang bawak. Wreta inggih punika kecap kruna utawi gebogan wanda sajeroning acarik. Matra inggih punika pawangun guru laghu sajeroning acarik.
Suara guru ring wirama utawi sekat agung sane kasurat nganggen aksara Bali kasinahang antuk makudang-kudang ceciren sakadi ring sor puniki :
1.    Kecap wanda sane polih tedong                           upami : (draatmaja)
2.    Kecap wanda sane polih suku ilut             upami : (sang suura)
3.    Kecap wanda sane polih hulu sari                        upami : (durniti)
4.    Kecap wanda sane polih taleng                            upami : (narendra)
5.    Kecap wanda sane polih bisah                             upami : (kweh-lwah)
6.    Kecap wanda sane polih surang                           upami : (parwata)
7.    Kecap wanda sane polih cecek                            upami : (kiteng)
8.    Kecap wanda sane polih adeg-adeg                     upami : (kadadin)
9.    Kecap wanda ring ajeng guwung                          upami : (cakra)
10.  Kecap wanda ring ajeng suku kembung              upami : (rakwa)
11.  Kecap wanda ring ajeng nania                              upami : (ramya)
12.  Kecap wanda ring ajeng dwita                              upami : (budda)
13.  Kecap wanda ring ajeng tengenan                       upami : (mangkana)
Sajeroning apada, wirama kawangun antuk patang carik. Sakewanten wenten taler apada wirama sane kawangun antuk tigang carik sane kabaos Utgatawisama utawi Rahitiga. Carik kapertama sajeroning wirama kabaos pangawit, carik kaping kalih kawastnain pangenter, carik kaping tiga kawastanin pangumbang, miwah carik kaping patpat kawastanin pamada.Ring wirama rahitiga nenten wenten pangater.
Sekar agung utawi wirama wantah wantah wastan tembang, nenten ja wastan kakawin. Kakawin punika wastan karya sastra sane kawangun nganggen wirama-wirama. Mawinan wenten wirama Indrawangsa, Rajani, Seroca, Totaka, miwah sane lianan. Ring sor puniki kabaosang makudang-kudang wastan kakawin :
1.    Kakawin Ramayana kakawi antuk Mpu Yogiswara
2.    Kakawin Bharatayudha kakawi antuk Mpu Sedah miwah Mpu Panuluh
3.    Kakwin Arjunawiwaha kakawi antuk Empu Kanwa
4.    Kakawin Sutasoma kakawi antuk Mpu Tantular
5.    Kakawin Siwaratrikalpa kakawi antuk Mpu Tanakung
6.    Kakawin Semaradahana kakawi antuk Empu Darmaja
7.    Kakawin Gatotkaca Sraya kakawi antuk Empu Panuluh
8.    Kakawin Nagarakertagama kakawi antuk Empu Prapanca, Msl.

Pinaka conto, puniki becik wacen anggen malajah mawirama, ngirih wacen (tembang) conto wirama ring sor puniki!
1.    Wirama Indrawangsa
Mawit narendra atmaja ring tapowana,
Manganjali ryahraning Indra parwata,
Tan wis smreti sangkanikang ayun teka,
Swabhawa sang saja rakwa mangkana.

2.    Wirama Rajani
Stuti nira tan tulus, sinahuran paramata siwa,
Anaku huwus katon, abhima tan ta temun ta kabeh,
Hana panganugrahanku Cadu Sakti winimba sara,
Pasupati sastra kastu pangarania nihan wulati.

3.    Wirama Totaka
Sasi wimba haneng gata, mesi banyu,
Ndanasing suci, nirmala mesi wulan,
Iwa mangkana, rakwa kiteng kadadin,
Ri ngangambekin yoga, kiteng sakala.

Related Posts

There is no other posts in this category.

Posting Komentar

Subscribe Our Newsletter