PARIBASA BALI

Paribasa Bali
A.    Pamiteges Paribasa Bali
           Paribasa Bali utawi bhasita paribasa,  punika rerasmen basa pinaka panglengut  bebaosan utawi  gegonjakan sane kanggen piranti ngwedar daging pikayunan, nganggen imba-imba .Kawentenan paribasa Baline ngranjing ring susastra tutur ‘lisan’, rauh mangkin kantun maurip ring pambyaran,sakewanten pungkuran sampun akeh sane kasurat mawangun stensilin miwah cetakan. Ketut Ginarsa (1985) maosang nganggen murda Paribasa Bali sane kamedalang antuk Balai Penelitian Bahasa Singaraja. Wayan Simpen, A.B (1982) maosang nganggen murid Bhasita Paribasa, kamedalang antuk PT Mabakti Denpasar, Nengah Tinggen (1988) nganggen murda Aneka Rupa Paribasa Bali,kamedalang antuk Percetakan Rhika Dewata Singaraja.Ring sor puniki wenten conto lan pangertian Paribasa bali inggih punika:


  1. Sesenggakan
    Sesenggakan wit saking kruna “senggak”, kaduwipurwayang dados sesenggak,polih pangiring-an dados sesenggakan. Sesenggakan puniki taler sakadi palambang utawi sesimbing kahanan utawi polah jadma sane kaimbangang ring kahanan miwah polah barang utawi buron. Binanipun ring sesonggan , yening sesenggakan nganggen piranti kruna kadi,buka utawi luir.

    Conto sesenggakan inggih punika:
    Buka sandate di teba, bungane alap punyane kiladin
    Suksmanipun, sakadi anak lanang ngambil anak istri, nanging                                            matuannyane tan kalinguang.

    Buka negen tambahe baatan kori
    Suksmanipun, sakadi anake ngambilan pakaryan , ring pangawitnyane dangan, nanging kasuen-suen ipun manggihin pakewuh.

    Buka makpak tebune, ampsne kutang,
    suksmanipun : Sakadi anake sane makurenan, ring kantun pangantenan, kalih   sasuenne kantun bajang kasayangang tur kajungjung, risampune tua tan mampuh kakutang.

    Buka gowake ngadanin ibane.
    suksmanipun : sekadi anak corah sane nuturang kacorahan padidi

    Buka naar krupuke, gedenan kroakan,
    suksmanipun : Sakadi anake sane ngaku wanen kalih jaga muputuang karya, sakewanten nenten wenten buktinipun nglaksanayang.

    Buka ngenjekin ikut cicinge, mabalik nyaplok,
    suksmanipun : Sakadi i bapa ngenken i pianak ngrereh napi-napi, raris i pianak mabalik ngenken bapanipune ngerereh punika. Buka payane disisi maukir, ditengahne masumbe : sekadi anak matiosan laksana teken munyine

    Buka lindunge uyahin, blangsah,
    suksmanipun : Sakadi anake sane uyang paling nenten uning-uning nongos.Buka katake matindik salah genah : sekadi anake ngangge pepayasan tan nganutin dewek ipun.

    Buka macane, nakutin lawat,
    suksmanipun : Sakadi anake sane marasa ring dewekipune iwang wiadin corah, setata ipun mrasa congah wiadin takut tur kabilbil.Buka sumangahe ngugut kanti mati : anake sane nganutin manah ipun, yadiastun ipun padem

    Buka macane, ngengkebang kuku,
    suksmanipun : Sakadi anake sane pradnyan (wikan), ngengkebang kepradnyanan (kawikanan).

    Buka bukite ejohin, katon ngrawit;
    suksemanipun : sakadi anake pakantenan ipun saking doh jegeg utawi bagus, kewanten wawu tampek tlektekang ipun bodo, muanipune burik.

  2. Sesonggan
    Sesonggan wit saking kruna “ungguh”, sane mateges linggih , genah, tongos. Kruna ungguh polih pangiring  -an dados ungguhan; polih pangater sa- dados saungguan utawi songgan, raris kaduipurwayang dados sesonggan. Sesonggan inggih punika palambang kahanan kalih polah jadma sane kaimbangang ring kahanan miwah polah barang utawi buron.Ring sor puniki

    pinaka conto Sesonggan:
    Berag-beragan gajahe nu masih ada mulukne.
    Suksmanipun, Satiwas-tiwas anake sane pecak sugih , janten kantun wenten paderbenipune.

    Lelipi ngalih gegitik.
    Suksmanipun, Sakadi malinge, ipun nuturang dewekipune mamaling mawinan keni tangkep polisi.

    Katanjung di mata,
    suksmanipun, sakadi ring anake sane marasa ring dewek iwang ring timpal, raris matemu ring timpalipune punika, mawinan ipun kimud tur kabilbil.

    Degag delem,
    suksmanipun, kaucapang ring anake sane degag, ring genahe suung ipun ngapak-ngapak ngaku wanen, sakewanten yening sampun wenten musuh ipun ajerih, makiles mlaib.

    Duk masanding api,
    suksmanipun, sakadi anake sane mamusuh-musuhan raris ganahipun matampekan, iwang akidik janten dados rebat/uyut/iyeg.

    Payuk prungpung misi berem,
    suksemanipun, pakantenan umah ipune brengbeng, kawenten sejeroning umahipune bersih tur bek madaging barang-barang sane becik-becik (disisine jelek ditengahne luung)

    Ada andus ada apine,
    suksmanipun,yening wenten orti ala wiadin ayu, sinah wenten sane jati (pasaja), diastun ipun akidik.

    Buta tumben kedat,
    suksmanipun , sakadi anake sane pecak tiwas, kasuen raris ipun sugih, pramangkin ipun sombong, ngagu tur jerbu ring timpal miwah nyama braya.

    Gede ombake gede angine,
    suksmanipun, ageng pikolih utawi asil anake, janten ageng taler penelasipun.

    Kamus majalan,
    suksmanipun , kaucapang ring anake sane pradnyan tur sampun weruh ring makudang-kudang basa.

  3. Sesawangan
    Paribasa sane mawasta sesawangan, wantah bebaosan sane kaanggen pinaka pangrumrum. Wenten sane kaanggen ngajum-ajum, taler wenten kaanggen mintonin utawi nyacad, mawinan sang katiben bebaosan pacing seneng utawi gedeg miwah jengah. Sesawangan puniki sering taler nganggen kruna kadi, buka, miwah luir.

    Ring sor wenten conto sesawangan inggih punika:
    Batisne lantang kadi batis cangak,
    Suksmanipun,kanggen nyacad  anak sane landung , utawi anak sane madue batis lantang

    Romanne selem kadi manggis, Suksmanipun, kanggen nyacad ring  anake sane madue kulit selem nanging yening makenyem, manis pisan.

    Bokne gading kadi bok jagung, Suksmanipun,kaucapang ring anake sane madue bok sane mawarna gading,sekadi bok jagung.

    Matane ngonjol kadi mata kidang, Suksmanipun,  kaanggen nyacad ring anake sane madue panyingakan gede.

    Alisne nyurarit kadi don intaran, Suksmanipun, kaucapang ring anake sane madue alis alus pisan nyurarit buka don intaran.

    Muane kadi bulan purnama, Suksmanipun, kaucapng ring anake sane madue mua (muka/wajah) bunter sekadi bulan purnamane.

    Bangkiangne rengkiang acekel gona layu, Suksmanipun, kaucapang ring anake berag,sane madue bangkiang alus pisan (langsing).

    Nyonyone kadi nyuh gading kembar, Suksmanipun, kaucapang ring anake sane madue susu putih gading sakadi nyuh gading kembar.

    Seledetanne kadi tatit, Suksmanipun, kaucapang ring anake sane madue sledet galak sakadi tatit, biasane kaucapang ring anake seneng maigelan.

    Raosne galak kadi cicing borosan, Suksmanipun, kaucapang ring anake sane demen mesaut galak utawi bangras.

  4. Sesawen
    Sesawen mawiwit saking kruna sawi sane mateges tanda utawi praciri. Raris kruna punika kadwipurwayang saha polih pangiring – an dados sesawen. Sesawen, kasinahang antuk barang utawi gambar sane maderbe tetujon utawi tetuek midartayang, satmaka ipun bisa ngraos kadi tanda lampu lalu lintas.

    Conto Sesawen inggih punika:
    Ngenahang patakut marupa jadma ring carik, kanggen sarana ngulah kedis.

    Ngantungang pongpongan mabolong tiga ring duur jelanan kandang ayam , sane matetujon nulakin grubug ayam.

    Wenten anak nandur kelapa saha ngandong anak alit tetiga. Puniki matetuek mangda entik kelapane kuat saha pacang mawoh nged.

    nak istri ka pura mapusung gonjer. Puniki sesawen anake istri punika kari bajang.

    Kulit endog ayam katusuk antuk lidi raris muncuknyane kadagingin tabia. Puniki ciri maderbe pitik , saha matetujon mangda pitike nenten kasander kilap.

    Don ambu makeset, ka gantungang ring punyan-punyanan, puniki maciri sampun nyambut galungan istilah nyane nyawenin punyan-punyanan.

    Bawang ka pakpak lan kasimbuhang ring pasirepan anak cerik, Puniki maciri anak sane madue anak alit,nyimbuhang bawang pangten anake cerik manying utawi ngeling lan kagugulin anak di peteng.

    Bawang ka tusuk baan tiuk lan kagenahang ring muncuk tiuke, kaabe ideh-ideh rikala masiram utawi sane lianan. Puniki kabakta ring anake sane wawu madue anak alit sakadi pasikepan.

    Anak ngalih oong anggen jukut di ngalihne suryak-suryak, puniki matetujon apang oonge buin tumbuh liu.

    Anak alit sane sirep di sampingne kagenahin sampat lidi, puniki matetujon nimpalin anak alit sirep lan ten wenten sane ngugulin.


  5. Sesapan
    Sesapan mawit saking kruna sapa sane kadwipurwayang saha polih pangiring  -an dados sesapan. Sesapan mateges baos nyapa utawi nyangra sane matetuek nunas karahajengan ring Ida Sang Hyang Widhi Wasa. Sesapan sane kawedar seringan nganggen bebaosan sane banban alon lan alus.

    Conto:
    Sesapan anak tengkejut mirengang krebek kuug:
    “Kaki, kaki bentuyung, eda kesiabina tiang, tiang cucun kakine”.

    Sesapan  anak jagi luas ngajak rare, nyolekang adeng ring gidat rarene: “Ratu Hyang Brahma, titian nunas sasikepan mangda raren titiange rahajeng”

    Sesapan anak mirengang suaran cekcek ri kala mabebaosan.
    “Singgihan Saraswati”.

    Sesapan ngebah taru : "Ratu Betara Sangkara, titiang nglungsur taru druene, mangda titiang nenten tulah."

    Sesapan suara kedis caak : "Kakasang ngengsut di ambune."

    Sesapan sabeh bales : "Kaki-kaki bentuyung sampunang kasiabange titiang, tiang cucun kakine."

    Sesapan ngentasin genah tenget : "Jero sane nuenang genahe/margine, tiang nyelang genahe icen tiang karahajengan."

    Sesapan ri kala sungkan, wenten dongkan mamunyi : "Ih, apa not iba yening ada anak makeneh rahayu, mai, sakewala yening tusing rahayu bakal cotot matane apang kanti buta.

    Sesapan angin baret, angin nglinus : "Ratu Betara Bayu sampunang nglintangi riki, santukan titiang akeh madue anak alit."


  6. Wewangsalan
    Wewangsalan puniki pateh sakadi tamsil ring Bahasa Indonesia. Wewangsalan kruna lingganipun "wangsal" sane artinipun "lampah", polih pangiring "an" dados "wangsalan", kaduipurwayang dados "wewangsalan", artinipun lelampahan saparipolah kalih kahanan jatma.
    Wewangsalan puniki kawangun antuk angkepan kruna kalih carik, carik kaping 1 pinaka giing, carik kaping 2 pinaka isi, daging, utawi suksmanipun.

    Ring sor puniki wenten makudang-kudang wewangsalan luiripun :
    Asep menyan majagau, suksmanipun : nakep lenggar aji kau

    Ada tengeh masui kaput, suksmanipun : ade keneh mamunyi takut

    Bakat kocok misi isen, suksmanipun : awak bocok tuara ngasen

    Bangbang dadua ken ceburin, suksmanipun : bajang dadua ken anggurin

    Be lele mawadah kau, suksmanipun : suba jele mara tau

    Bedeg majemuh bangsing di banjar, suksmanipun : jegeg buin lemuh langsing lanjar

    Baju gadang potongan gantut, suksmanipun : tuyuh magadang tuara maan entut.

    Buah sabo mawadah klukuh, suksmanipun : awak bodo buin angkuh

    Celebingkah beten biu, suksmanipun : gumi linggah ajak liu

    Gamongan kladi jae, suksmanipun : omongan dadi gae


  7. Cecangkikan
    Cangkikan puniki masaih ring raos ngempelin , maderbe arti ngintar, kanggen magonjakan  utawi melog-melog anak. Conto:

    Yen di Karangasem, tain cicing dengdeng goring jaen. tegesipun: nenten wenten anak ngoreng tain cicing, yening ulam dengdenge goring janten jaen 

    Padange tusing dadi arit, tegesipun:Padange sinah nenten sida dados arit, Yening padange abas antuk arit janten dados.

    Anake negen tumbak tusing dadi, tegesipun: Yening anake rikala negen napi-napi raris tumbak, janten nenten dados, Kewanten yening anak makta tumbak tegena punika dados.

    Rumus hitungane makejang sukeh, nanging jalanne makejang tawang,tegesipun: Yening rumus hitungane wiakti sulit (tan kauningin), kewanten jalanne (rurunge) sami kauningin, yening jalan hitungane nenten kauningin.

    Kapal melabuh madelod, ngenah badajanne, tegesipun: Yening cingakin kapale saking kaler, sinah sisin kapale balerne sane kanten.

    Ia gelem antudne tusing dadai jalananga, tegesipun: Yening entude sinah nenten dados jalanang, sane kajalanang batis, boya ja entud.

    Tiang suba lepas uli sekolah, tegesipun:. Ipun nglepasin sekolah artine nenten masekolah.

    Kompek matali gandek, tegesipun: Yening kompeke sane matali nika mawasta gandek.

    Beh, kakolongane tusing dadi gelekang, tegesipun: Kakolongane sinah nenten dados gelekang, kewanten yening ajeng-ajengan janten dados gelekang.

    Awak suba bajang enu masih manyonyo, tegesipun: Makasami anake madue nyonyo, boya ja nyeseo nyonyo sakadi anak rare.


  8. Cecangkriman
    Cangkriman maderbe suksma matebag-tebagan sakadi macecimpedan. Conto :

    Berag landung , ngelah panak cerik liu, memene slelegang, panakne jejek menek tuun, memene gelut gisiang. Punika cawisane Jan.

    Maumah dialas agung, bungkut panadege,awake mabulu pipis,pawah cakluk, layahe selep-sepang. Punika cawisane Klesih.

    Awak bunter maretungtung, basangne anginan, yen paek ye ninjakin,uber kepung, I kaki incang-incangang. Punika cawisane Bola.

    Rurung buntu,tan masepak nolor terus,nyen makeneh mentas,apang elahan agigis,musti blenggu,majalan ditu magaang. Punika cawisane Anak menek punyah nyuh nganggon slingkad.

    Nyerukut,majempong ya biana senggu, masiksik dong naga, matapuk ya boya manggis, tur macunguh, nanging tusing biasa ngungas. Punika cawisane Buah manas.


  9. Cecimpedan
    Cecimpedan puniki wantah bebaosan  kaanggen matebag-tebagan,pateh kadi syair teka-tekiring Bahasa Indonesia.Cecirin cecimpedan nganggen pitaken ; Ape ke…? Utawi Padik, apa…?Conto:

    Apa ke, ngamah uli basing meju uli tundun?
    Cawisane, Panyerutan

    Padik apa,Jangkrik ngecik duur gununge?
    Cawisane, Anak Macukur.

    Padik apa, di cenikne dupdupang, di gedene matiang?
    Cawisane, Api

    Apa ke bilang tolih ngejoh-ngejohang?
    Cawisane, Kuping

    Padik apa, ngamah acepok betek sesai?
    Cawisane, Galeng

    Apa dituunne mekelo, dimenekne enggal? (tenges)

    Apa tai belek megantung?
    Cawisan,Juwet

    Apa anak cenik maid cacing?
    Cawisane,Benang

    Apa anak cenik ngemu getih?
    Cawisane, Klepon

    Apa sabilang pecuk kajengit?
    Cawisane,Ceretan


  10. Raos Ngempelin
    Raos ngempelin mawangun kruna-kruna sane dempet . Kruna-kruna sane asiki madue teges kekalih, sane siki madaging arti sejati, sane malih asiki maarti ngintar. Conto:

    Lamun payu motonan, beli ja nyelengin.
    Suksmanipun, teges 1: ninggalin sambil nyelengan, teges 2: ngemang celeng.

    Yang nguangun arja, tiang ngaluhin, tegesipun: 1. Dadi galuh, 2. Ngaluhin + juru aluh (nongos).

    Damar bedauh, mati kanginan, tegesipun: 1. Kanginan = genah ipun medangin, 2. kanginan = tempuh angin.

    Mamula kacang badaja, mentikne nglodlodang, tegesipun: 1. Nglodlodang = entikipun madlodlod, 2. Nglodlodang = sayan ngelodang.

    Ring dija palungane mangkin?, tegesipun: 1. Palungane = jaga lunga, 2. Palungane = pangamahan bawi.

    Napi kalih ditu?, tegesipun: 1. Kalih = dadua, 2. Kalih = ka alih.

    Ia madagang kamulanne suba telah, tegesipun: 1. Kamulane telah = sanggah kamulane kedas, 2. Kamulane telah = pokok dagangene sampun telas (rugi).

    Ida dimantuke simpang di pura, tegesipun: 1. Dimantuke = dawegne mantuk (budal), 2. Dimantuke = diman tuke.

    Madaarsanan malu dini, tegesipun: 1. Daar sanan = pesan madaar dini, 2. daar sanan = naar sanan.

    Benang kamene, jaka di pangkunge, tegesipun: 1. Kamen antuk benang, jaka mentik di pangkunge, 2. Benang kamenen, ajaka di pangkunge


  11. Bebladbadan
    Bebladbadan punika wantah silih sinunggil Basa Basitha sane lumrah kaanggen ring Basa Bali. Ring sor puniki wenten makudang-kudang conto bebladbadan ,
    luiripune :
    Maberuk tanah ,arti sujatine: caratan, arti paribasane : nyaratang

    Mabawang putih  , arti sujatine : kesuna, arti paribasane : pisuna

    Macarang nyuh , arti sujatine: papah, arti paribasane: ngepah

    Maceleng lua , arti sujatine: bangkung , ati paribasane : bengkung

    Madanyuh biu , arti sujatine: kraras, arti paribasane : raras dogen

    Madamar bangke , arti sujatine:angenan, arti paribasane : mapangenan

    Madamar di carik , arti sujatine: kunang-kunang, arti paribasane :   tunangan

    Maadin kuud , arti sujatine: klungah, arti paribasane: jengah

    Ental magulung , arti sujatine: subeng, arti paribasane : nyebeng

    Gedebong tuh , arti sujatine: kupas, arti paribasane : upas



  12. Peparikan
    Peparikan pateh ring pantun sajeroning basa Indonesia. Parikan kawangun antuk lengkara petang carik , carik kaping 1 lan 2 pinaka giing, carik kaping 3 lan 4 pinaka daging utawi suksmanipun.

    Conto:

    Balang minyak balang mamedi,
    Balang kaja mawadah lumur.
    Lamun nyak jalan malali,
    tusing joh teked di sanur.


    Kaden poh kuning-kuning
    Anak manas ko mepelut
    Kaden boh kenying-kenying
    Anak rengas buin celut


    Ngalap wani ngaba bawang
    Ngalap manggis empes-empesin
    Anak jani tuara tawang
    Ulat manis mamanesin


    Bangsing di banjar
    Bedeg mejemuh di baleran
    Langsing buin lanjar
    Jegeg buin lemuh maguleran


    Clebingkah beten biu
    Belahan pane blahan paso
    Gumi linggah ajak liu
    Ada kene ada keto


  13. Tetingkesan
    Tetingkesan wit saking kruna tingkes sane mateges ringkes, kadwipurwayang saha polih pangiring –an. Dados tetingkesan. Dadosipun tetingkesan mateges baos sane karingkes ngandapang raga utawi baos ngandap kasor

    Upami:
    Mai madaar ka paon kanggoang nasi ken uyah keres!

    Kanggoang singgah polos nah, sing maan ngidih apa!

    Lugrayang titiang nunas ampura riantuk genah titiange kaon pisan!

    Kanggoang nah umah uwug, tongos negak sing ja ada!

    Bapa belog anggon Cening rerama, kadirasa liwat jlinjingan sing ja taen.

    Lugrayang titiang nunas ampura riantuk genah titiange kaon pisan!

    Kanggoang nah umah cenik, tongos negak sing je ada!

    Ampura ratu titian kamulan panjak kaliantang tambet!

    Aksamang ukudan bapane, bapa belog anggon cening rerama

    Dini luh ngayahin I Beli Made, kanggoang metapa lacur


    Suksema sane sampun ngawacen!!!

Related Posts

There is no other posts in this category.

Posting Komentar

Subscribe Our Newsletter